Niedobór żelaza to powszechny problem zdrowotny, który może dotknąć osoby w każdym wieku. Żelazo odgrywa kluczową rolę w funkcjonowaniu organizmu – uczestniczy w produkcji hemoglobiny, która transportuje tlen do komórek, oraz wpływa na prawidłowe działanie układu odpornościowego i nerwowego. Brak tego pierwiastka prowadzi do osłabienia, uczucia przewlekłego zmęczenia, a nawet anemii. W artykule omówimy objawy niedoboru żelaza, możliwe przyczyny jego występowania, a także skuteczne metody na szybkie uzupełnienie żelaza w organizmie – zarówno poprzez dietę, jak i odpowiednią suplementację. Dowiesz się również, jak zwiększyć przyswajalność żelaza z produktów roślinnych oraz jakie czynniki mogą utrudniać jego wchłanianie.
Czym objawia się niedobór żelaza?
Niedobór żelaza w organizmie, określany także jako sideropenia, objawia się wieloma różnorodnymi symptomami, które mogą wpływać na funkcjonowanie całego organizmu. Wynika to z kluczowej roli żelaza w syntezie hemoglobiny i procesach metabolicznych. Pierwsze oznaki niedoboru żelaza mogą być subtelne i łatwe do przeoczenia, dlatego warto zwracać uwagę na wszelkie zmiany w samopoczuciu.
Objawy hematologiczne i ogólnoustrojowe
Najbardziej charakterystycznym objawem niedoboru żelaza jest anemia (niedokrwistość), objawiająca się obniżonym poziomem hemoglobiny i czerwonych krwinek (erytrocytów). Osoby z niedoborem żelaza często skarżą się na:
- chroniczne zmęczenie,
- osłabienie,
- trudności z koncentracją i zapamiętywaniem,
- bladość skóry oraz błon śluzowych (np. warg, spojówek).
Objawy skórne i dotyczące przydatków skóry
Żelazo wpływa na stan skóry, włosów i paznokci. Jego niedobór prowadzi do:
- suchej i łuszczącej się skóry,
- łamliwości paznokci, które mogą przybierać charakterystyczny wklęsły kształt (koilonychia),
- nadmiernego wypadania włosów i ich osłabienia.
Objawy ze strony układu pokarmowego i neurologicznego
Niedobór żelaza może również w skrajnych przypadkach powodować zaburzenia apetytu, w tym nietypowe łaknienie na substancje niejadalne, takie jak np. ziemia, kreda czy lód. Pacjenci zgłaszają także:
- trudności w połykaniu (dysfagia),
- uczucie pieczenia języka (atrofia brodawek językowych),
- bóle głowy i zawroty wynikające z niedotlenienia mózgu.
Zaburzenia odporności
Osoby z niedoborem żelaza są bardziej podatne na infekcje, co wynika z obniżenia aktywności komórek układu odpornościowego, takich jak limfocyty T i makrofagi.
Objawy kardiologiczne
W przypadku zaawansowanego niedoboru żelaza może dojść do przyspieszenia akcji serca (tachykardii) oraz uczucia kołatania serca, co stanowi reakcję organizmu na niedotlenienie tkanek.
{%PRODUCTS_WIDGET%}
Rozpoznanie objawów niedoboru żelaza
Rozpoznanie niedoboru żelaza na podstawie objawów klinicznych bywa trudne, ponieważ wiele z wymienionych symptomów może towarzyszyć innym chorobom. Dlatego kluczową rolę odgrywa diagnostyka laboratoryjna, o której szerzej piszemy w kolejnym punkcie artykułu. Szybkie rozpoznanie i leczenie niedoboru żelaza pozwala uniknąć poważniejszych konsekwencji zdrowotnych, takich jak rozwój niedokrwistości z niedoboru żelaza (anemia sideropeniczna).
Jakie badania wykonać, by potwierdzić niedobór żelaza?
Aby potwierdzić niedobór żelaza, niezbędne jest wykonanie odpowiednich badań diagnostycznych, które pozwolą ocenić poziom żelaza w organizmie oraz funkcjonowanie układu krwiotwórczego. Wykrycie niedoboru żelaza na wczesnym etapie pozwala uniknąć poważniejszych konsekwencji zdrowotnych, takich jak anemia. Oto najważniejsze badania, które mogą pomóc w diagnostyce niedoboru żelaza:
1. Morfologia krwi obwodowej
Jest to podstawowe badanie, które dostarcza cennych informacji o stanie krwi. Analiza morfologii obejmuje ocenę takich parametrów jak:
- RBC (Red Blood Cells) – liczba czerwonych krwinek. Przy niedoborze żelaza często obserwuje się obniżoną liczbę erytrocytów.
- HB (Hemoglobina) – poziom hemoglobiny, który spada wraz z postępującym niedoborem żelaza.
- HCT (Hematokryt) – stosunek objętości erytrocytów do całkowitej objętości krwi. Obniżony hematokryt jest charakterystyczny dla niedokrwistości.
- MCV (Mean Corpuscular Volume) – średnia objętość erytrocytu. W niedoborze żelaza najczęściej występuje mikrocytoza, czyli zmniejszona objętość czerwonych krwinek.
- MCH (Mean Corpuscular Hemoglobin) – średnia masa hemoglobiny w krwince. Obniżenie MCH świadczy o niedoborze żelaza.
- MCHC (Mean Corpuscular Hemoglobin Concentration) – średnie stężenie hemoglobiny w krwince. Niskie wartości wskazują na niedokrwistość hipochromiczną, charakterystyczną dla niedoboru żelaza.
2. Poziom żelaza w surowicy krwi
Badanie stężenia żelaza w surowicy krwi dostarcza bezpośrednich informacji o dostępności tego pierwiastka w organizmie. Niski poziom żelaza może wskazywać na jego niedobór, jednak należy pamiętać, że wynik może być chwilowo zaniżony np. podczas infekcji.
3. Oznaczenie ferrytyny
Ferrytyna to białko magazynujące żelazo w organizmie, a jej poziom odzwierciedla zapasy żelaza. Jest to jedno z najdokładniejszych badań diagnostycznych w kierunku niedoboru żelaza. Warto jednak pamiętać, że ferrytyna jest białkiem ostrej fazy i jej poziom może wzrastać podczas stanów zapalnych, dlatego wynik badania wykonany w trakcie infekcji może być niemiarodajny.
4. Oznaczenie transferyny i wysycenia transferyny
Transferyna to białko odpowiedzialne za transport żelaza we krwi. Badanie obejmuje:
- Stężenie transferyny – zwiększa się przy niedoborze żelaza, ponieważ organizm próbuje zwiększyć transport tego pierwiastka.
- Wysycenie transferyny żelazem – określa procentowy udział żelaza związanego z transferyną. Niskie wysycenie świadczy o niedoborze żelaza.
5. Oznaczenie TIBC (Total Iron Binding Capacity)
Całkowita zdolność wiązania żelaza (TIBC) określa ilość transferyny zdolnej do związania żelaza. W przypadku niedoboru żelaza TIBC jest zwykle podwyższone, co wskazuje na zwiększoną zdolność transportową przy niskim poziomie dostępnego żelaza.
6. Oznaczenie rozpuszczalnego receptora transferyny (sTfR)
Jest to badanie, które pozwala na ocenę stopnia niedoboru żelaza w tkankach. W przeciwieństwie do ferrytyny, wynik nie jest zależny od obecności stanu zapalnego, co czyni go bardziej miarodajnym w sytuacjach, gdy podejrzewa się jednoczesny stan zapalny i niedobór żelaza.
Najpowszechniejsze przyczyny niedoboru żelaza w organizmie
Niedobór żelaza może mieć różnorodne przyczyny – od nieprawidłowej diety, przez zwiększone zapotrzebowanie organizmu, aż po zaburzenia wchłaniania tego pierwiastka. Rozpoznanie źródła problemu jest kluczowe, aby skutecznie zapobiegać nawrotom niedoboru i wdrożyć odpowiednie leczenie.
Niewystarczająca podaż żelaza w diecie
Jedną z głównych przyczyn niedoboru żelaza jest niedostateczne spożycie produktów bogatych w ten pierwiastek. Dieta uboga w mięso, ryby, podroby oraz roślinne źródła żelaza, takie jak rośliny strączkowe, pestki i orzechy, może prowadzić do deficytu. Szczególnie narażone są osoby stosujące diety wegetariańskie i wegańskie, ponieważ żelazo w produktach roślinnych występuje w formie niehemowej, która charakteryzuje się znacznie niższą biodostępnością (1–23%) w porównaniu do żelaza hemowego obecnego w mięsie (15–40%).
Zwiększone zapotrzebowanie na żelazo
Istnieją sytuacje, w których zapotrzebowanie organizmu na żelazo wzrasta, co może doprowadzić do jego niedoboru nawet przy stosowaniu zróżnicowanej diety. Do takich sytuacji należą:
- Okresy intensywnego wzrostu – u dzieci i młodzieży organizm potrzebuje większych ilości żelaza ze względu na rozwój układu krwionośnego oraz intensywny metabolizm.
- Ciąża i karmienie piersią – w tych okresach organizm kobiety musi dostarczyć żelazo nie tylko dla siebie, ale również dla rozwijającego się płodu lub niemowlęcia.
- Menstruacja – u kobiet w wieku rozrodczym obfite miesiączki mogą powodować znaczne straty żelaza, co jest jedną z najczęstszych przyczyn anemii u kobiet.
- Intensywna aktywność fizyczna – sportowcy, zwłaszcza wytrzymałościowi, są narażeni na utratę żelaza przez zwiększoną hemolizę (rozpad erytrocytów) oraz jego utratę z potem.
Zaburzenia wchłaniania żelaza
Mimo obecności żelaza w diecie organizm może nie być w stanie go wchłonąć w odpowiedniej ilości. Zaburzenia wchłaniania żelaza mogą być spowodowane:
- Chorobami przewodu pokarmowego – takimi jak celiakia, choroba Leśniowskiego-Crohna czy wrzodziejące zapalenie jelita grubego, które uszkadzają błonę śluzową jelit i ograniczają wchłanianie składników odżywczych.
- Operacjami bariatrycznymi – po zabiegach zmniejszających żołądek lub wyłączających część jelita cienkiego z procesu trawienia wchłanianie żelaza jest znacząco ograniczone.
- Długotrwałym stosowaniem leków – szczególnie leków zmniejszających wydzielanie kwasu żołądkowego (inhibitory pompy protonowej), ponieważ kwaśne środowisko żołądka ułatwia przyswajanie żelaza.
Utrata krwi
Utrata krwi, zarówno jawna, jak i utajona, jest jedną z najczęstszych przyczyn niedoboru żelaza. Obejmuje to:
- Krwawienia menstruacyjne – jak wspomniano wcześniej, obfite miesiączki mogą prowadzić do znacznych strat żelaza.
- Krwawienia z przewodu pokarmowego – mogą być spowodowane wrzodami żołądka, polipami, hemoroidami, a nawet nowotworami jelita grubego. Często są one bezobjawowe, dlatego niedobór żelaza może być pierwszym sygnałem wskazującym na problem zdrowotny.
- Krwiodawstwo – regularne oddawanie krwi może prowadzić do przejściowego niedoboru żelaza, jeśli dawca nie zadba o odpowiednią suplementację lub dietę bogatą w żelazo.
{%PRODUCTS_WIDGET%}
Jakie są skutki niedoboru żelaza w organizmie?
Niedobór żelaza może mieć poważne konsekwencje zdrowotne, ponieważ pierwiastek ten odgrywa kluczową rolę w wielu procesach biologicznych. Żelazo jest niezbędnym składnikiem hemoglobiny, mioglobiny, a także licznych enzymów biorących udział w metabolizmie komórkowym. Jego deficyt wpływa na funkcjonowanie niemal wszystkich układów w organizmie, powodując zarówno objawy subiektywne, jak i dające się obiektywnie zmierzyć zmiany w parametrach laboratoryjnych.
Niedokrwistość z niedoboru żelaza (anemia sideropeniczna)
Najpoważniejszym skutkiem niedoboru żelaza jest niedokrwistość, która rozwija się, gdy zapasy tego pierwiastka są zbyt małe, by umożliwić prawidłową syntezę hemoglobiny. W efekcie dochodzi do zmniejszenia liczby erytrocytów oraz ich zdolności do transportu tlenu. Objawia się to:
- przewlekłym zmęczeniem,
- osłabieniem fizycznym,
- zawrotami głowy,
- bladością skóry i błon śluzowych,
- dusznością przy wysiłku,
- przyspieszoną akcją serca (tachykardią).
Nieleczona anemia może prowadzić do znacznego upośledzenia jakości życia, a w skrajnych przypadkach nawet do niewydolności serca.
Zaburzenia odporności
Żelazo odgrywa istotną rolę w funkcjonowaniu układu immunologicznego. Niedobór tego pierwiastka osłabia odpowiedź immunologiczną, co skutkuje większą podatnością na infekcje. Badania wykazują, że osoby z niedoborem żelaza częściej cierpią na nawracające infekcje bakteryjne, wirusowe i grzybicze. Ponadto spada aktywność neutrofili i makrofagów, kluczowych komórek biorących udział w eliminacji patogenów.
Zaburzenia neurologiczne
Niedobór żelaza wpływa na funkcjonowanie układu nerwowego. Może powodować trudności w koncentracji, pogorszenie pamięci, a u dzieci opóźnienia w rozwoju psychomotorycznym i zaburzenia zachowania. U osób dorosłych często pojawiają się bóle głowy, drażliwość oraz uczucie niepokoju. Niedobór żelaza może być także związany z występowaniem zespołu niespokojnych nóg (RLS), który objawia się nieprzyjemnym uczuciem mrowienia w nogach i koniecznością ich poruszania.
Problemy z włosami, skórą i paznokciami
Skutkiem niedoboru żelaza jest również pogorszenie kondycji skóry, włosów i paznokci. Typowe objawy obejmują:
- nadmierne wypadanie włosów,
- suchość i łuszczenie się skóry,
- łamliwość paznokci oraz ich wklęsły kształt (koilonychia).
Problemy te wynikają z ograniczenia dopływu tlenu do komórek oraz zmniejszenia aktywności enzymów odpowiedzialnych za regenerację tkanek.
Zaburzenia apetytu i problemy żołądkowo-jelitowe
W przypadku niedoboru żelaza u niektórych osób może wystąpić nietypowe łaknienie (tzw. pica), objawiające się chęcią spożywania niejadalnych substancji, o czym pisaliśmy już wcześniej. Dodatkowo mogą pojawić się zaburzenia smaku, trudności w połykaniu oraz uczucie pieczenia języka związane z atrofią brodawek językowych.
Zaburzenia kardiologiczne
W zaawansowanych przypadkach niedoboru żelaza organizm stara się rekompensować niedotlenienie tkanek poprzez zwiększenie pojemności minutowej serca, co może prowadzić do przerostu lewej komory i niewydolności serca. Typowe objawy obejmują przyspieszoną akcję serca, kołatanie serca oraz duszność nawet przy niewielkim wysiłku.
Jakie czynniki mogą zmniejszać wchłanianie żelaza?
Choć odpowiednia podaż żelaza w diecie jest kluczowa, równie istotne jest zapewnienie warunków sprzyjających jego przyswajaniu. Niestety, istnieje wiele czynników, które mogą znacząco obniżać biodostępność żelaza, szczególnie tego pochodzenia roślinnego. Jednym z głównych inhibitorów wchłaniania żelaza są związki obecne w żywności, takie jak kwas fitynowy, szczawiany oraz polifenole. Kwas fitynowy znajduje się w dużych ilościach w produktach pełnoziarnistych, nasionach i roślinach strączkowych. Choć są to cenne źródła błonnika i innych składników odżywczych, to równocześnie wiążą żelazo w nierozpuszczalne kompleksy, które organizm nie jest w stanie wykorzystać.
Kolejną grupą związków zmniejszających wchłanianie żelaza są szczawiany obecne w szpinaku, rabarbarze czy burakach. Chociaż produkty te często są polecane jako bogate w żelazo, jego przyswajalność z takich źródeł jest bardzo niska właśnie ze względu na obecność szczawianów. Również napoje zawierające polifenole, takie jak herbata, kawa oraz czerwone wino, mogą zmniejszać biodostępność żelaza. Warto więc unikać ich spożywania w trakcie posiłków bogatych w żelazo lub przynajmniej zachować kilkugodzinny odstęp.
Nie bez znaczenia pozostaje także środowisko, w jakim odbywa się wchłanianie żelaza. Optymalne przyswajanie tego pierwiastka zachodzi w kwaśnym pH, dlatego długotrwałe stosowanie leków zmniejszających wydzielanie kwasu żołądkowego, takich jak inhibitory pompy protonowej czy leki zobojętniające kwas solny, może ograniczać ilość żelaza wchłanianego z diety. Podobny efekt mogą mieć przewlekłe choroby przewodu pokarmowego, takie jak celiakia, choroba Leśniowskiego-Crohna czy przewlekłe zapalenie błony śluzowej żołądka.
Warto również wspomnieć, że nadmierne spożycie wapnia i cynku, szczególnie w formie suplementów, może zmniejszać przyswajanie żelaza, gdyż pierwiastki te konkurują o wspólne drogi wchłaniania w jelicie cienkim. Choć wapń jest niezbędny dla zdrowia kości, jego nadmiar w diecie powinien być monitorowany u osób zagrożonych niedoborem żelaza.
W jakich produktach znajdziemy najwięcej żelaza?
Żelazo jest pierwiastkiem obecnym zarówno w produktach pochodzenia zwierzęcego, jak i roślinnego, jednak jego forma i przyswajalność różnią się w zależności od źródła. Żelazo hemowe, obecne głównie w mięsie i rybach, charakteryzuje się znacznie lepszą biodostępnością – organizm przyswaja je na poziomie 15–40%. Najbogatszymi źródłami żelaza hemowego są czerwone mięso, wątróbka, nerki oraz drób, a także ryby, takie jak sardynki czy makrela. Spożywanie tych produktów regularnie może skutecznie pokryć zapotrzebowanie na żelazo i zapobiec jego niedoborom.
Produkty roślinne dostarczają żelazo w postaci niehemowej, które wchłania się mniej efektywnie – przyswajalność wynosi zaledwie od 1% do 23%. Do najbogatszych roślinnych źródeł żelaza należą nasiona dyni, sezamu, słonecznika, a także rośliny strączkowe, takie jak soczewica, ciecierzyca czy fasola. Szczególnie wysoką zawartość żelaza mają również pełnoziarniste produkty zbożowe, jak kasza jaglana, amarantus czy komosa ryżowa. Zielone warzywa liściaste, takie jak szpinak, jarmuż czy natka pietruszki, choć zawierają żelazo, charakteryzują się niższą biodostępnością ze względu na obecność szczawianów.
Warto zaznaczyć, że wchłanianie żelaza z produktów roślinnych można zwiększyć, łącząc je z żywnością bogatą w witaminę C. Dodatek świeżych warzyw, takich jak papryka, pomidory czy brokuły, znacząco poprawia przyswajalność tego pierwiastka. Podobnie działają kiszonki i owoce, w szczególności cytrusy, kiwi oraz truskawki. Dzięki takim połączeniom dieta oparta na produktach roślinnych może być skutecznym sposobem na dostarczenie organizmowi odpowiedniej ilości żelaza, mimo jego niższej biodostępności.
Żelazo w pestkach dyni a żelazo w mięsie - czy jest różnica?
Oczywiście, żelazo z pestek dyni różni się od tego obecnego w mięsie. Żelazo zawarte w mięsie to żelazo hemowe, które charakteryzuje się wyższą biodostępnością – organizm przyswaja je na poziomie 15–40%. Z kolei żelazo z pestek dyni, należące do formy niehemowej, wchłania się w mniejszym stopniu, średnio 1–23%. Chociaż dieta roślinna może dostarczać spore ilości żelaza, jego przyswajalność jest znacznie niższa niż w diecie zawierającej produkty zwierzęce. Dlatego osoby na dietach wegetariańskich i wegańskich powinny zwrócić szczególną uwagę na sposoby poprawy wchłaniania żelaza z roślin.
Czy sposób przygotowania żywności może wpłynąć na zawartość żelaza?
Tak, np. gotowanie w żeliwnych naczyniach może zwiększać ilość żelaza w potrawach. Podczas przygotowywania posiłków w takich garnkach niewielkie ilości żelaza przenikają do jedzenia, co może wzbogacić danie o dodatkowe 1–5 mg tego pierwiastka. Najlepsze efekty uzyskuje się przy gotowaniu dań o kwaśnym odczynie, np. potraw na bazie pomidorów. Warto jednak pamiętać, że naczynia żeliwne mogą też nieznacznie wpływać na smak i kolor potraw, co nie każdemu odpowiada. Alternatywą jest używanie tzw. żeliwnej rybki (Lucky Iron Fish), która wrzucona do garnka na czas gotowania, minimalizuje zmiany smakowe i pozwala na wzbogacenie posiłków w żelazo bez konieczności stosowania dużych naczyń.
Jaki suplement żelaza wybrać?
Wybór odpowiedniego suplementu żelaza zależy od poziomu niedoboru, wieku, a także preferencji dotyczących formy preparatu. W Aptece Zdrowie dostępnych jest wiele preparatów zawierających żelazo, które różnią się składem, dawkowaniem oraz dodatkowymi składnikami wspomagającymi wchłanianie, takimi jak witamina C.
Dla osób dorosłych doskonałym wyborem może być Feminovit Żelazo 30 tabletek, który uzupełnia żelazo w codziennej diecie. Inną opcją jest Skoczylas Żelazo 3 formy z witaminą C 60 kapsułek, zawierający różne formy żelaza oraz witaminę C, która wspomaga jego przyswajanie. Osoby preferujące suplementację w postaci kapsułek mogą również sięgnąć po Biorythm Żelazo 28 mg 30 kapsułek, który dostarcza wysoką dawkę dobrze przyswajalnego żelaza.
Jeśli preferujesz suplementy w formie musującej, wygodnym rozwiązaniem będzie Plusssz 100% Multiwitamina + Żelazo 20 tabletek musujących – łatwy w użyciu preparat, który można rozpuścić w wodzie, dostarczając jednocześnie witamin wspomagających funkcjonowanie organizmu.
Dla dzieci i młodzieży dobrym wyborem będą suplementy do ssania, takie jak Vibovit Uczeń Witaminy + Żelazo 30 tabletek do ssania oraz Vibovit Junior Witaminy + Żelazo 30 tabletek do ssania, które nie tylko uzupełniają żelazo, ale również dostarczają niezbędnych witamin wspomagających rozwój i odporność.
Przed rozpoczęciem suplementacji wszelkimi minerałami i witaminami warto skonsultować się z lekarzem, aby dobrać odpowiedni preparat i dawkę dostosowaną do indywidualnych potrzeb. Prawidłowo dobrany suplement pomoże szybko uzupełnić niedobory żelaza i poprawić samopoczucie.
O autorze
mgr farm. Edyta Sukiennik
Absolwentka Uniwersytetu Medycznego w Łodzi na kierunku farmacji. Posiada I-stopień specjalizacji aptecznej. Farmaceutka z powołania. Od 25 lat związana czynnie z zawodem farmaceuty. A od ponad 22 lat piastuje funkcje kierownika. Swoją pierwszą aptekę otworzyła w 2004 roku. W kolejnych latach tworzyła kolejne placówki wychodząc naprzeciw potrzebom rynku. Od początku kierowała się podstawowymi wartościami którymi są: szacunek, uczciwość, odpowiedzialność dla dobra i zdrowia pacjenta. Empatia, cierpliwość i wyrozumiałość to jej podstawowe cechy osobowości.
W wolnym czasie podróżuje. Uwielbia poznawać nowe miejsca, poznawać ludzi i ich obyczaje.
« wróć
