Rumianek pospolity (Matricaria recutita, syn. Chamomilla recutita), potocznie zwany rumiankiem lekarskim, to jedno z najpopularniejszych i najbezpieczniejszych ziół stosowanych w medycynie naturalnej oraz dostępnym w każdej aptece internetowej. Od tysięcy lat ceniony jest za szerokie spektrum działania – od łagodzenia dolegliwości żołądkowych, przez stany zapalne skóry, aż po delikatne uspokojenie nerwów.
Dzięki potwierdzonym badaniami klinicznymi właściwościom przeciwzapalnym, rozkurczowym i przeciwbakteryjnym, a także bardzo wysokiemu profilowi bezpieczeństwa (w tym u niemowląt i kobiet w ciąży), rumianek pozostaje liderem wśród ziół leczniczych w Polsce i Europie. W tym kompleksowym poradniku znajdziesz wszystkie najważniejsze informacje o jego zastosowaniu, dawkowaniu i preparatach aptecznych.
Historia stosowania rumianku – od starożytności do dziś
Rumianek pospolity towarzyszy ludzkości od co najmniej 2000 lat. W starożytnym Egipcie był rośliną poświęconą bogu Ra i uznawany za lek na gorączkę – Egipcjanie nazywali go „lekarstwem na wszystkie choroby”. Hipokrates (V–IV w. p.n.e.), ojciec medycyny, oraz Dioskurydes i Pliniusz Starszy zalecali go na dolegliwości żołądkowe, stany zapalne i rany.
W średniowieczu św. Hildegarda z Bingen szeroko opisywała napary i okłady z rumianku przy problemach trawiennych i skórnych. W Polsce rumianek był znany już w czasach przedchrześcijańskich – stosowano go jako uniwersalny środek na „bole brzucha”, przeziębienia i problemy skórne.
Kwiat rumianku rosnący w naturze
Współcześnie koszyczek rumianku (Matricariae flos) posiada status tradycyjnego produktu leczniczego roślinnego według monografii Europejskiej Agencji Leków (EMA/HMPC), niemieckiej Komisji E oraz ESCOP. To jedno z najlepiej przebadanych ziół – ponad 300 zidentyfikowanych związków chemicznych i dziesiątki badań klinicznych potwierdzają tradycyjne zastosowania.
Ważne rozróżnienie: w polskich aptekach i sklepach zielarskich spotykamy przede wszystkim rumianek pospolity (Matricaria recutita) – jednoroczną roślinę o charakterystycznym jabłkowym zapachu i niebieskim olejku eterycznym. Rzadziej dostępny jest rumianek rzymski (Chamaemelum nobile) – bylina o nieco innym składzie (brak chamazulenu) i słabszym działaniu przeciwzapalnym.
Sprawdź wszystkie nasze preparaty na sen i uspokojenie
Charakterystyka botaniczna i surowiec zielarski
Rumianek pospolity (Matricaria recutita L.) należy do rodziny astrowatych (Asteraceae) i jest rośliną jednoroczną, osiągającą 15–60 cm wysokości. Występuje pospolicie na całym obszarze Polski – na polach, miedzach, przydrożach i nieużytkach. Kwitnie od maja do września, wydzielając charakterystyczny, intensywny zapach przypominający jabłko (stąd łacińska nazwa „matricaria” od matrix – macierz, i „recutita” – odcięta).
Roślinę łatwo rozpoznać po drobnych, białych koszyczkach kwiatowych (średnica 1,5–2,5 cm) z żółtym środkiem. Kluczowa cecha odróżniająca prawdziwy rumianek od podobnych, ale bezwartościowych gatunków (np. rumian psiego czy maruny bezwonnej): dno koszyczka jest puste i stożkowate (po przekrojeniu wzdłuż widać pustą przestrzeń w środku). Rumian psiego ma dno pełne i nie pachnie jabłkiem – jest gorzki i bez właściwości leczniczych.
Surowcem zielarskim w aptekach jest wyłącznie koszyczek rumianku – Matricariae flos. Zbiera się go w początkowej fazie kwitnienia (gdy białe płatki są jeszcze poziome lub lekko uniesione), najlepiej w godzinach przedpołudniowych w słoneczną pogodę. Suszy się w temperaturze do 40°C w cieniu lub suszarniach parowych – to właśnie podczas suszenia powstaje charakterystyczny niebieski barwnik chamazulen. Dobry surowiec apteczny musi zawierać minimum 0,4% olejku eterycznego i mieć intensywny zapach.
Skład chemiczny – co sprawia, że rumianek działa?
Rumianek pospolity zawiera ponad 300 zidentyfikowanych związków chemicznych. Najważniejsze grupy substancji aktywnych to:
Olejek eteryczny (0,3–2,0%) – najważniejszy składnik odpowiedzialny za większość właściwości leczniczych:
– α-bisabolol i jego tlenki – silne działanie przeciwzapalne i gojące,
– chamazulen (powstaje z matricyny podczas suszenia parowego) – intensywnie niebieski barwnik o bardzo silnym działaniu przeciwzapalnym,
– matricyna (prekursor chamazulenu) – w świeżym kwiecie,
– spiroeter i inne seskwiterpeny.
Flawonoidy (do 8% w przeliczeniu na apigeninę):
– apigenina i jej glikozydy – działanie uspokajające (wiązanie z receptorami benzodiazepinowymi), przeciwzapalne i rozkurczowe,
– luteolina, kwercetyna, rutyna.
Pozostałe ważne składniki:
– związki śluzowe (ok. 10%) – powlekają błony śluzowe żołądka i jelit,
– kumaryny (herniaryna, umbeliferon),
– kwasy fenolowe (kwas kawowy, chlorogenowy),
– związki poliacetylenowe (przeciwgrzybicze),
– garbniki i gorycze.
Rumianek rzymski (Chamaemelum nobile) zawiera zupełnie inny olejek – dominują estry (angelinian izobutylu), brak chamazulenu i bisabololu, dlatego ma słabsze działanie przeciwzapalne, ale silniejsze rozkurczowe.
Dzięki tak bogatemu składowi rumianek działa wielokierunkowo i synergistycznie – połączenie bisabololu, chamazulenu i apigeniny daje efekt porównywalny do niektórych leków syntetycznych, ale przy znacznie wyższym bezpieczeństwie.
Działanie farmakologiczne – co nauka mówi o rumianku?
Rumianek pospolity należy do najlepiej przebadanych ziół leczniczych na świecie. Jego działanie jest wielokierunkowe i potwierdzone licznymi badaniami klinicznymi oraz przeglądami systematycznymi (m.in. Cochrane, EMA, ESCOP).
Główne mechanizmy działania:
1. Przeciwzapalne – chamazulen i α-bisabolol hamują cyklooksygenazę (COX-1 i COX-2) oraz lipooksygenazę (5-LOX), zmniejszają uwalnianie histaminy i leukotrienów. Efekt porównywalny do niesteroidowych leków przeciwzapalnych (NLPZ), ale bez działań ubocznych na żołądek.
2. Rozkurczowe (spazmolityczne) – flawonoidy (głównie apigenina) i bisabolol rozluźniają mięśnie gładkie przewodu pokarmowego i dróg żółciowych – skuteczność potwierdzona w badaniach na modelu jelita krętego królika i u pacjentów z IBS (zespół jelita drażliwego).
3. Przeciwdrobnoustrojowe – olejek eteryczny działa bakteriobójczo (Staphylococcus aureus, Streptococcus spp., Helicobacter pylori) i przeciwgrzybiczo (szczególnie Candida albicans). Azulan (płynny wyciąg) jest stosowany w medycynie od ponad 70 lat jako środek antyseptyczny.
4. Uspokajające i łagodnie nasenne – apigenina wiąże się z receptorami benzodiazepinowymi (GABA-A) w mózgu – badania kliniczne wykazały poprawę jakości snu i zmniejszenie lęku uogólnionego po 8 tygodniach stosowania wyciągu z rumianku.
5. Gojące rany i regenerujące skórę – przyspiesza ziarninowanie i nabłonkowanie, zmniejsza obrzęk i ból (badania na modelu oparzeń I/II stopnia oraz odleżyn).
6. Inne działania: przeciwutleniające, słabo moczopędne, napotne, wspomagające obniżanie poziomu cukru i cholesterolu (badania wstępne).
Zastosowanie lecznicze – kiedy warto sięgnąć po rumianek?
Rumianek jest zarejestrowany w Polsce i UE jako tradycyjny produkt leczniczy roślinny w następujących wskazaniach (na podstawie wieloletniego stosowania i danych naukowych):
Układ pokarmowy
– wzdęcia, kolki jelitowe, niestrawność
– lekkie kurczowe bóle brzucha
– nudności, brak apetytu
– wspomagająco w chorobie wrzodowej, refluksie, zespole jelita drażliwego (IBS)
Jama ustna i gardło
– stany zapalne dziąseł, aftowe zapalenie jamy ustnej
– angina, zapalenie gardła i krtani (płukanki)
Skóra i błony śluzowe
– trudno gojące się rany, owrzodzenia
– oparzenia I stopnia, odmrożenia
– odparzenia pieluszkowe u niemowląt
– atopowe zapalenie skóry (AZS), egzema, trądzik
– zapalenia sromu i pochwy, hemoroidy (nasiedzenia)
Układ oddechowy
– wspomagająco w przeziębieniu, zapaleniu zatok (inhalacje)
Układ nerwowy
– napięcie nerwowe, lekkie stany lękowe
– trudności z zasypianiem (szczególnie u dzieci i osób starszych)
U kobiet i dzieci
– bolesne miesiączkowanie
– kolki niemowlęce (od 1. tygodnia życia – napar lub gotowe preparaty)
Oficjalne wskazania według URPL i EMA:
1. Tradycyjny produkt leczniczy roślinny do stosowania w objawach niestrawności (wzdęcia, wolne trawienie).
2. Tradycyjny produkt leczniczy roślinny do stosowania w drobnych owrzodzeniach i stanach zapalnych jamy ustnej oraz gardła.
3. Tradycyjny produkt leczniczy roślinny do stosowania w drobnych stanach zapalnych skóry oraz podrażnieniach błon śluzowych.
Sprawdź wszystkie nasze: Preparaty na wzdęcia i niestrawność
Sposoby użycia i dawkowanie rumianku
Napar (wewnętrznie) – najpopularniejsza i najskuteczniejsza forma:
1–2 saszetki ekspresowe lub 1–2 łyżeczki suszonego koszyczka zalać 200 ml wrzącej wody, parzyć pod przykryciem 10 minut, odcedzić. Pić 3–4 razy dziennie między posiłkami. W ostrych dolegliwościach można zwiększyć do 5–6 razy dziennie.
Zewnętrznie:
– płukanki jamy ustnej i gardła: mocniejszy napar (2–3 saszetki na szklankę), płukać 3–4 razy dziennie,
– okłady i przemywanie skóry: napar w proporcji 1:1 z wodą przegotowaną (ciepły lub zimny w zależności od potrzeb),
– nasiadówki (hemoroidy, stany zapalne pochwy): 3–4 łyżki suszu na 1–2 litry wrzątku, ostudzić do temperatury ciała,
– inhalacje: 2–3 łyżki na litr wrzątku, wdychać pod ręcznikiem 10–15 minut.
Dawkowanie u dzieci:
– niemowlęta powyżej 1. tygodnia: 50–100 ml słabego naparu (pół saszetki na 200 ml) podzielone na porcje,
– dzieci 1–6 lat: 100 ml naparu 2–3 razy dziennie,
– powyżej 6 lat: dawka jak u dorosłych.
Preparaty gotowe – stosujemy zgodnie z ulotką (np. Azulan: 1–5 ml na pół szklanki wody do płukania; maści: cienką warstwę 2–3 razy dziennie).
Preparaty z rumiankiem dostępne w aptece
W internetowej Aptece Zdrowie - a także w innych aptekach, znajdziesz rumianek w wielu postaciach – od surowca ziołowego po nowoczesne produkty złożone:
Zioła do zaparzania:
– Kwiat rumianku (Herbapol, Flos, Kawon) – sypki lub w saszetkach
– Fix Rumianek (Herbapol, Big-Active, Loyd)
Płynne wyciągi:
– Azulan (Phytopharm/Herbapol) – klasyczny płyn do płukania gardła i okładów
– Rumiankowa woda do higieny intymnej (Ziaja, Sylveco)
Maści i kremy:
– Azulan maść, Alantan Plus z rumiankiem, Linomag, Sudocrem z wyciągiem z rumianku
– Kremy na odparzenia pieluszkowe (Bepanthen Baby, Alantan, Oilatum)
Produkty dla dzieci:
– Herbatki granulowane (Bobovita, Humana)
– Olejki do kąpieli z rumiankiem (Oilatum, Skarb Matki)
Produkty złożone:
– Krople żołądkowe (Amara, Laboteq Gastro)
– Tabletki uspokajające (Nervomix, Persen, Kalms)
– Płyny do płukania jamy ustnej (Eludril, Dentosept A)
Wszystkie preparaty z koszyczkiem rumianku są dostępne bez recepty i mają status leku OTC lub wyrobu medycznego.
Przeciwwskazania i środki ostrożności przy stosowaniu rumianku
Rumianek należy do najbezpieczniejszych ziół, jednak istnieją sytuacje, w których należy zachować ostrożność:
Bezwzględne przeciwwskazanie:
– uczulenie na rośliny z rodziny astrowatych (Asteraceae) – ambrozja, bylica, złocień, chryzantema, arnika. U tych osób może wystąpić reakcja krzyżowa, w rzadkich przypadkach nawet wstrząs anafilaktyczny (opisano pojedyncze przypadki na świecie).
Ostrożnie stosować:
– u osób przyjmujących leki przeciwzakrzepowe (warfaryna, acenokumarol) – rumianek zawiera śladowe ilości kumaryn i może nieznacznie nasilać działanie,
– równolegle z benzodiazepinami lub zolpidemem – nasilenie działania uspokajającego,
– w dużych dawkach przy jednoczesnym stosowaniu hormonalnej terapii zastępczej lub antykoncepcji – bardzo słabe działanie estrogenne (tylko przy dawkach wielokrotnie przekraczających zalecane).
Działania niepożądane są ekstremalnie rzadkie – najwyżej nudności lub wymioty przy wypiciu bardzo mocnego naparu.
Bezpieczeństwo w ciąży, karmieniu i u dzieci
– Ciąża i karmienie piersią – rumianek jest uznany za bezpieczny w zwykłych dawkach leczniczych (monografia EMA, FDA kategoria C – stosowany tradycyjnie, brak dowodów na szkodliwości).
– Niemowlęta i małe dzieci – jeden z nielicznych surowców zielarskich dopuszczonych już od 1. tygodnia życia (kolki, odparzenia, kąpiele).
– Osoby starsze – bez ograniczeń.
Podsumowanie – dlaczego warto mieć rumianek w domu?
Rumianek pospolity (Matricaria recutita) to prawdziwy hit medycyny naturalnej – uniwersalny, tani, skuteczny i ekstremalnie bezpieczny. Działa przeciwzapalnie, rozkurczowo, uspokajająco i antyseptycznie, a przy tym może być stosowany u całej rodziny – od noworodka po seniora.
Warto mieć w apteczce przynajmniej paczkę koszyczków do zaparzania i buteleczkę Azulenu – to duet, który rozwiązuje 90% codziennych drobnych problemów zdrowotnych bez konieczności sięgania po chemię.
Źródła i literatura
1. European Medicines Agency (EMA) – Committee on Herbal Medicinal Products (HMPC). Community herbal monograph on Matricaria recutita L., flos (2015)
2. Komisja E – Monografia „Matricariae flos” (Bundesanzeiger nr 228 z 05.12.1984, poprawiona 1990)
3. ESCOP Monographs – Matricaria flower (Matricaria recutita L.), 2023
4. Srivastava JK, Shankar E, Gupta S. Chamomile: A herbal medicine of the past with bright future. Mol Med Report. 2010 Nov 1; 3(6): 895–901
mgr farm. Edyta Sukiennik
